حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد غفاری قره‌باغ؛ استادیار عرفان و ادیان مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، شامگاه 26 خرداد ماه در نشست علمی «بررسی مناسبات رویکرد اخلاقی در قرآن با نظریات فرااخلاقی وظیفه‌گرایی، نتیجه‌گرایی و اخلاق فضیلت‌محور» با بیان اینکه در مباحث فلسفه اخلاقی، تعریف جامعی برای غایت‌گرایی یا نتیجه‌گرایی قید نشده است، گفت: ولی همه آنها مقصودشان این است که درستی یا نادرستی یک رفتار با نتایج آن معلوم می‌شود یعنی اگر نتایج یک رفتار مثبت باشد می‌توان به آن رفتار اخلاقی خوب تعبیر کرد ولی اگر نتایج آن منفی و بد باشد در این صورت آن فعل، غیراخلاقی خواهد بود.
وی افزود: البته ما درون نتیجه‌گرایی هم دسته‌بندی‌هایی مانند فایده‌گرایی، خودگرایی و دیگرگرایی داریم و تمایز این سه وضعیت، وابسته به کسی است که دریافت‌کننده سود یا نتیجه عمل است. این سؤال که ما در فعال و رفتارمان دنبال به دست آوردن خیر چه کسی باشیم این سه دسته را شکل می‌دهند؛ خودگراها منفعت فردی را ملاک فعل اخلاقی می‌دانند؛ فایده‌گراها به دنبال بیشترین خیر عمومی برای بیشترین افراد هستند و در صورتی رفتاری مثبت است که برای بیشترین افراد، بیشترین خیر را به همراه داشته باشد.
غفاری با بیان اینکه دیگرگرایان، معیارهای خودگروی و فایده‌گروی را نمی‌پذیرند و تامین منافع دیگران را معیار ارزش اخلاقی قلمداد می‌کنند، تصریح کرد: ما در بسیاری از آیات قرآن مشاهده می‌کنیم که قرآن به سعادت، فلاح، فوز، آرامش و اطمینان و امثال آن اشاره می‌کند یعنی قرآن وقتی فعلی را نهی می‌کند یا انجام آن را مورد تاکید قرار می‌دهد به سرانجام و سعادت نهایی انسان اشاره می‌کند و می‌فرماید اگر این عمل را انجام بدهید به سعادت می‌رسید و انجام ندهید نمی‌رسید.
غایت و هدف انسان رسیدن به سعادت است
عضو هیئت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه ایران بیان کرد: قرآن معتقد است که انسان باید غایت و هدف خود را سعادت قرار دهد و در فلاح نهایی بالاترین سرور و بهجت در انتظار انسان است و اغراق نیست اگر بگوییم هزاران آیه با این محور وجود دارد؛ از جمله در بسیاری آیات تاکید شده است که تقوا پیشه کنید تا به فلاح و رستگاری و فوز عظیم و بهشت و ... برسید.
وی افزود: در آخرین آیه سوره مبارکه آل‌عمران هم فرموده است: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صبر کنید و همدیگر را به صبر دعوت کنید و مرابطه داشته باشید و «و اتقوالله لعلکم تفلحون»؛ در این آیه دستور به صبر و تقوا داده می‌شود زیرا قرار است در انتها به فلاح و رستگاری ختم شود.
غفاری با بیان اینکه زبان قرآن کریم برای تبیین ارزش فعل اخلاقی مانند ایمان به خدا نجات از عذاب الیم است، اظهار کرد: در سوره توبه آیه 111 هم فرموده است: خداوند از مؤمنین مال و جانشان را خریده و در قبال آن بهشت را به آنان عرضه می‌کند یعنی بهشت به عنوان عطای الهی در برابر خرید جان و مال بیان شده است. البته غایت‌گرایی قرآن سطحی بسیار متفاوت از غایت‌گرایی فلاسفه دارد زیرا آنها عمدتا غایت را در همین دنیا تعریف می‌کنند؛ در واقع ما قرائتی الهیاتی از غایت‌گرایی را بیان می‌کنیم و اگر بخواهیم غایتی به عنوان فایده و لذت بیان کنیم فراتر از دنیاست.
استادیار عرفان و ادیان مؤسسه حکمت و فلسفه ایران افزود: دیگرگرایی و فایده‌گرایی هم در آیات قرآن وجود دارد؛ مثلا در آیه 179 سوره بقره، قصاص را حیات میداند و خطاب قرآن هم به عموم جامعه انسانی است و نه قصاص‌شونده و قصاص‌کننده، لذا بیشترین فایده عاید بیشترین افراد می‌شود و فرد خاصی مدنظر نیست؛ در سوره حشر آیه هفتم هم که به غنائم جنگی اشاره دارد می‌فرماید غنائمی که به دست پیامبر(ص) رسید برای ذی القربی و ایتام و مساکین و در راه ماندگان است تا اشرافیت شکل نگیرد و اموال فقط در دست ثروتمندان جامعه به گردش در نیاید؛ در اینجا منافع عمومی ملاحظه شده است نه یکسری افراد خاص.
آیات قرآن در تضاد با دیگرگرایی و خودگرایی نیست
عضو هیئت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه با بیان اینکه آیات دیگری هم داریم که بیشتر به سمت خودگروی تاکید دارند، اضافه کرد: بنابراین قرآن کریم در تنافی با دیگرگرایی یا خودگرایی نیستند و آیاتی داریم که مؤید این هر دو نوع نظریه اخلاقی است. آیه شریفه ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ...؛ خداوند دستور به عدل و احسان و رفتن به سمت خویشاوندان داده است؛ علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریفه عدالت و احسان را عدالت و احسان اجتماعی معنا کرده است و توضیح می‌دهد باید با هر کسی از افراد جامعه طوری رفتار شود که مستحق و شایسته است یعنی سود و فایده رساندن به دیگران. یعنی ما ابتدائا باید به دیگران نیکی و احسان برسانیم.
استادیار عرفان و ادیان مؤسسه حکمت و فلسفه ایران با بیان اینکه در سوره قصص خداوند فرموده است که به دنبال آخرت باشید ولی نصیب خود را از دنیا فراموش نکنید و نیکی کنید آن گونه که خدا به تو نیکی کرده است؛ افزود: این تعبیر انتهایی بسیار جالب است زیرا نیکی خدا، ابتدایی است و از باب تلافی نیست؛ در اینجا دستور می‌دهد همانطور که خداوند به همه بندگانش نیکی کرده است شما هم دنبال نیکی این گونه باشید و در زمین فساد نکنید زیرا خدا مفسدین را دوست ندارد.
نتیجه‌گرایی در آیات زیادی از قرآن تایید شده
غفاری با بیان اینکه در آیات متعدد می‌توان بین خودگرایی و دیگرگرایی جمع کرد، تصریح کرد: دیگرگروی در رویکرد غایت‌گرایانه منکر خودگروی نیست. ما هیچ دلیلی نداریم که نتیجه‌گرایی را در آیات قرآن منکر شویم و به صورت روشن نتیجه‌گرایی را داریم و آیات فراوانی این مسئله را به ما نشان می‌دهند.
وی با بیان اینکه ما می‌توانیم بگوییم سطح فاعل اخلاقی تعیین‌کننده انگیزش اخلاقی است، ادامه داد: ما دلیلی نداریم که انگیزه‌های اخلاقی را در بخش غایت‌گرایی منحصر به برخی موارد کنیم بلکه در این بخش، سطح فاعل اخلاقی، تعیین‌کننده انگیزش اخلاقی است؛ ممکن است فردی تا به خودگرایی منفعت نرسد اقدام به فعل اخلاقی نکند و دیگری ممکن است با دیگرگروی و نفر سوم با فایده‌گروی اقدام به فعل اخلاقی کند.
کانت؛ طرفدار جدی وظیفه‌گرایی اخلاقی
عضو هیئت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه ایران با بیان اینکه رقیب اصلی غایت‌گرایی، وظیفه‌گرایی است، گفت: در سنت غربی، وظیفه‌گرایی طرفداران جدی دارد و کانت از اصلی‌ترین نظریه‌پردازان وظیفه‌گرایی و است.
این پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه تاکید کرد: وظیفه‌گرایان معتقدند که وظایف اخلاقی، ارزش خود را از نتایج نمی‌گیرند و فی‌نفسه ارزش دارند و ارزش رفتار اخلاقی به آن چیزی که به عنوان پیامد قابل طرح است بازگشت نمی‌کند و وظیفه اخلاقی ارزشمند است چون وظیفه اخلاقی است ولو اینکه هیچ نتیجه مثبتی در زندگی ما و در زندگی دیگران و اجتماع نداشته باشد. در حقیقت رفتار اخلاقی در نگاه وظیفه‌گرایان با دو شرط، اخلاقی است؛ اولا اینکه مطابق با وظیفه اخلاقی باشد و دیگری نیت آن هم اخلاقی باشد.
نظر شما